Żeń-szeń – rodzaje, zastosowanie, właściwości

Żeń-szeń (Panax) to roślina lecznicza, która od wieków znajduje zastosowanie w medycynie dalekowschodniej oraz tradycyjnej medycynie rdzennych Amerykanów. Pod tą nazwą kryje się wiele gatunków występujących na obszarach półkuli północnej. Rodzaje żeń-szenia różnią się między sobą głównie pochodzeniem i właściwościami: przyjrzymy się zastosowaniu i działaniu żeń-szenia koreańskiego, syberyjskiego, i amerykańskiego.

Żeń-szeń koreański (Panax ginseng)

Żeń-szeń koreański, znany także jako żeń-szeń właściwy, to bylina wschodnioazjatycka z rodziny araliowatych. W tradycyjnej medycynie Dalekiego Wschodu jest stosowany od ponad 4000 lat na różnego rodzaju schorzenia. Jest rośliną długowieczną (rośnie nawet 150-200 lat!) i występuje głównie na Półwyspie Koreańskim, w północno-wschodnich Chinach, w północno-wschodniej Syberii i na Wyspach Japońskich.

Wzmianki o działaniu leczniczym korzenia żeń-szenia pojawiły się już w XI wieku w chińskiej księdze leków „Shennong bencao”. Żeń-szeń był również uważany za talizman, który zapewniał zdrowie i powodzenie.

Najczęściej wymieniane właściwości:

• wzmacniające w stanach wyczerpania psychicznego i fizycznego,
• adaptogenne i immunomodulujące,
• wspierające odporność na stres, infekcje i niesprzyjające warunki,
• obniżające poziom cukru i cholesterolu we krwi,
• przeciwzakrzepowe,
• stymulujące regenerację wątroby,
• afrodyzjak w przedwczesnych zaburzeniach seksualnych.

Składniki odpowiadające za działanie terapeutyczne żeń-szenia koreańskiego to m.in. saponiny, oligo- i polisacharydy, flawonoidy, fenolokwasy, związki acetylenowe czy peptydoglikany. Szczególną rolę przypisuje się saponozydom (ginsenozydom), które mogą poprawiać pamięć, korzystnie wpływać na ośrodkowy układ nerwowy, a nawet chronić przed wrzodami żołądka i dwunastnicy o podłożu stresowym.

Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus)

Żeń szeń syberyjski, znany również jako eleuterokok kolczasty, jest rośliną cenioną za swoje właściwości adaptogenne, a w medycynie wschodnioazjatyckiej działanie tego gatunku jest uznawane za zbliżone do właściwości żeń-szenia właściwego. Surowcem zielarskim rośliny są ekstrakty z kłącza (Eleutherococci senticosi rhizoma) i kora części podziemnych (Acanthopanacis cortex), a suszone liście służą m.in. do produkcji herbat ziołowych. Wyciągi z żeń-szenia są stosowane również do produkcji suplementów diety.

Stosowany we współczesnej fitoterapii jako środek o właściwościach:

• przeciwstresowych,
• neuroprotekcyjnych,
• immunostymulujących,
• adaptogennych,
• hipoglikemicznych,
• przeciwstarzeniowych,
• antyoksydacyjnych,
• poprawiających wydolność organizmu,
• przeciwreumatycznych.

Eleuterokok kolczasty należy do rodziny araliowatych, a mimo że nie jest z rodzaju Panax, tradycyjnie określa się go mianem żeń-szenia – ze względu na podobny wygląd i zastosowanie. Ookreślenie „żeń-szeń syberyjski” stanowi zapewne nawiązanie do tego, iż początkowo surowiec był pozyskiwany głównie z Syberii. Występuje on przede wszystkim na terenie Półwyspu Koreańskiego, Japonii, północno-wschodnich Chin i wschodniego wybrzeża Rosji. Znany jest w tradycyjnej medycynie chińskiej, koreańskiej i japońskiej oraz ludowej medycynie rosyjskiej.

Za szczególnie wartościowe składniki aktywne żeń-szenia syberyjskiego uważa się eleuterozydy, glikoproteiny i flawonoidy. Roślina jest też dopuszczona do stosowania w produkcji kosmetyków jako składnik łagodzący i poprawiający wygląd skóry.

Żeń-szeń amerykański (Panax quinquefolium)

Żeń-szeń pięciolistny z rodziny araliowatych powszechnie występuje w Ameryce Północnej – od Alabamy i centralnej Georgii w USA aż po Quebec i Manitobę w Kanadzie. Uprawia się go również na innych kontynentach: w Azji, Australii i Europie (także w Polsce). Największym producentem żeń-szenia amerykańskiego jest Kanada (ok. 60%), następnie USA (30%) i Chiny (7%).

Żeń-szeń amerykański odkryto dopiero w 1704 roku – dokonał tego kanadyjski lekarz królewski Michael Sarasin, który w prowincji Quebec znalazł roślinę podobną do żeń-szenia właściwego. Okazało się, że bylina ta była od dawna stosowana przez rdzennych mieszkańców jako środek na odporność i wzmocnienie organizmu. Co więcej, amerykańska odmiana poprawia pamięć i pobudza apetyt. Okazało się jednak, że ten gatunek nie wykazuje właściwości afrodyzjaku. Porównując działanie żeń-szenia właściwego i amerykańskiego, badacze z Chin uznali, że ten amerykański to yin, podczas gdy w azjatyckim dominuje pierwiastek yang.

Panax quinquefolium jest ceniony za zawartość ginsenozydów, które znajdują się nie tylko w korzeniu, lecz również w liściach i łodygach rośliny. Uważa się, że żeń-szeń amerykański jest podobny do właściwego zarówno pod względem wyglądu, jak i składu ginsenozydów.

Czy ashwagandha to żeń-szeń?

Ashwagandha (Withania somnifera L.), czyli witania ospała, bywa niekiedy nazywana żeń-szeniem indyjskim. Roślina ta należy jednak do rodziny psiankowatych (a nie araliowatych) i nie ma nic wspólnego z rodzajem Panax. Nazwa „żeń-szeń indyjski” odnosi się jednak do podobieństw między tymi roślinami. Ashwagandha, podobnie jak żeń-szeń, wykazuje właściwości adaptogenne i jest od wieków znana w tradycyjnej medycynie – tyle że ajurwedyjskiej. Ekstrakt z korzenia ashwagandhy wyróżnia się wysoką zawartością witanolidów, dzięki czemu wspomaga pamięć, dobre samopoczucie i relaksację oraz zwiększa odporność na stres, łagodzi lęk i poprawia jakość snu.